Zelfvoorzienend off-grid

Tiny house? Composttoilet!

Composttoiletten zijn in een tiny house vrij gangbaar. Net zoals in ecodorpen wereldwijd. Misschien schrik je daar van als je nog nooit van een composttoilet hebt gehoord, of nog niet alle kennis hierover hebt. Waarom zou je echter voor een composttoilet kiezen?

In de cursus "Zelfvoorzienend off-grid" leg ik uit waarom een tiny house en composttoilet meestal goed bij elkaar passen, en waarom andere afvalwater alternatieven hoogstwaarschijnlijk afvallen. Niet alleen het waarom, ook hoe een composttoilet in elkaar zit, gebruikerservaring, een composthoop (zo nodig), compleet met foto`s en een schema. Dit artikel daarentegen is een heel erg technische toelichting, en is dus wellicht niet wat jij nu wilt weten. Nogmaals, schrik dus niet van de technische termen, in een les komen deze details alleen aan bod als daar behoefte aan is.

Iedere situatie is anders, en iedere situatie heeft een andere oplossing. Toch probeer ik hier verschillen aan te geven tussen diverse oplossingen die er bestaan voor ontlasting. Correct omgaan met ontlasting is zeer belangrijk, omdat mensen ziek worden van bacteriën schimmels en wormen in eigen ontlasting (niet van urine, dat behandel ik tijdens de cursus). In de loop van de vorige eeuwen waren er dan ook meerdere ziektes door onhygiënisch omgaan met ontlasting, er zijn echter ook voorbeelden waar wel hygiënisch ontlasting werd verwerkt en de kringloop meer gesloten was.

1. Te weinig regenwater

Als je alleen regenwater gebruikt, heb je hoogstwaarschijnlijk te weinig water voor een doorspoeltoilet. Afhankelijk van hoe groot je tiny house is (stel groot: 10.0 bij 2.55 meter), zou je al de helft van je water door de toilet spoelen (30 a 40 liter van de 60 liter dagelijkse regenwater). Met alleen regenwater zou je voor alleen een gemiddelde douchebeurt net genoeg hebben, dus, de helft van het regenwater door de toilet spoelen is dan waarschijnlijk het laatste wat je wil.

Alleen al om deze reden valt een doorspoeltoilet af voor een tiny house met regenwateropvang. Want, zonder water heb je niets aan een doorspoeltoilet.

2. Hygiëne

Bacteriën en schimmels groeien graag onder het genot van water (AW-waarde), zeker bij schommelende (buiten)temperatuur. Daarnaast leggen bacteriën en wormen juist in water sporen en eitjes. Het is daarom eigenlijk onlogisch om te toiletteren in duur gefilterd water, zoals bij een doorspoeltoilet. Je vergroot het gezondheidsrisico onnodig (zonder ontlasting is afvalwater-reiniging goedkoper veiliger en eenvoudiger). Het doorspoeltoilet voorkwam vroeger ziektes en is daardoor nu populair, maar water toevoegen is eigenlijk het probleem vergroten en verplaatsen naar de zuiveringsinstallaties.

Net zoals een doorspoilet geen bacteriën schimmels en wormen doodt, doet een composttoilet dat ook niet - dat gebeurt namelijk in de compostbak (of composthoop, of de GFT-bak als je geen tuin hebt). Hoe? Met "tijd". De tijd doodt alles. Binnen een maand of drie is 95% van de bacteriën schimmels en wormen simpelweg uitgestorven (en virussen onschadelijk binnen circa vijf maanden). De overige 5% zal onschadelijk worden in het jaar of twee jaar daarna. Menselijke compost van de composthoop (koude compostering) is daarom pas na twee jaar toegestaan. Onder andere bevat The Humanure Handbook van Joseph Jenkins tabellen met uitsterftijden van bacteriën schimmels en wormen, en die tabel laat ik je in mijn cursusdag zien.

Zulke precieze gegevens zijn onbekend voor een een IBA (Individuele Behandeling van Afvalwater - zie verder), hier wordt de meest voorkomende bacterie E. coli bekeken. In een IBA breken bacteriën en algen in het slib de ontlasting af, zodat de hoeveelheid overgebleven anorganische stoffen laag is (vooral meststoffen zoals stikstof ammonium en fosfor bij IBA 3B). Statistieken van overblijvende virussen en bacteriën zijn er niet. Het water uit een IBA is "loosbaar", echter nooit volledig schoon, want diverse bacteriën en wormen leggen -zoals gezegd- sporen en eitjes in het water.

Een misvatting is dat een composttoilet zou stinken - als je na een grote beurt blaadjes zaagsel of strooisel toevoegt (voor de juiste C:N verhouding), stinkt een composttoilet zeker niet. Een ventilator is dus onnodig, al zit dit bij duurdere modellen. Een andere misvatting is dat je ontlasting aanraakt - dat is ook onjuist, want veel modellen werken met een zakje. Ook bij het omdraaien van een ton of emmer zorg je echt wel dat je geen ontlasting aanraakt. Zo erg is dat ook niet, want de composttoilet-inhoud is juist veiliger is dan je derrière afvegen: hoe langer ontlasting het lichaam heeft verlaten, hoe meer bacteriën dood zijn en dus hoe veiliger.

3. Alternatief: IBA

De vergelijking van een composttoilet met een IBA kan niet, omdat je eigenlijk een composttoilet + compostbak + helofytenfilter wilt vergelijken met een doorspoeltoilet + IBA.

Een IBA (type 3) en een helofytenfilter verwerken beide afvalwater. Een modern IBA systeem (type 3) is een of drie (plastic of betonnen) tank(s) met drie compartimenten met in totaal circa 1000 liter per persoon inhoud, circa 1 m2 per persoon oppervlakte, en heeft electriciteit nodig. Een helofytenfilter -die ik in mijn cursus uitgebreider behandel- is technisch gezien ook een IBA (en kan zonder bezinkinsput geen doorspoeltoilet aan) maar werkt met een bovengronds veld van helofytenplanten, circa 1 a 4 m2 per persoon, en verbruikt tien keer minder electriciteit dan een IBA. Beide oplossingen zijn duur, niet-verplaatsbaar en ruimte-innemend. Daarom kun je het beste voor tiny houses samen (of voor een deel van de woonwijk) dat aanleggen zoals nu bijvoorbeeld in Oosterwold.

De betrouwbaarheid van een IBA heeft historisch een negatief karakter, met storingen (stank), en het niet halen van de vereiste criteria. Dit komt logischerwijs omdat een IBA veel complexer is dan een helofytenfilter. Ik neem aan dat moderne IBA systemen weldegelijk afdoende presteren.

Een IBA is meestal kleiner dan een helofytenfilter, maar qua complexiteit en stroomverbruik wint een helofytenfilter het, en ook qua gesloten kringlopen (zie verder) wint een helofytenfilter. Een IBA moet namelijk een of meermaals per jaar worden leeggepompt ("probleemverplaatsing"), terwijl bij een helofytenfilter er slechts snoeisel van helofytenplanten als natuurlijk restproduct is. Dit zie je terug in de jaarlijkse kosten voor een IBA (electriciteit voor beluchtings- en watertransport- pompen, leegpompen bezinkinsput en nabezinkingsput, periodiek onderhoud zoals verwijderen slib en vervangen slangen pompjes kleppen) tegenover de jaarlijkse kosten van een helofytenfilter (stroom voor een klein pompje, snoeien helofytenplanten). Een IBA is qua aanschaf altijd goedkoper, maar inclusief doorlopende kosten is een helofytenfilter goedkoper.

	Helofytenfilter	IBA 3b
Aanschaf (4 a 5 pers.)	5800 euro	5100 euro
Jaarlijks	75 a 175 euro	420 euro

4. Alternatief: riool

Niets mis met het riool zou je zeggen. Qua gemak zeker niet. Als je een tiny house hebt en er je weet dat er altijd een rioolaansluiting is, dan is het riool gebruiken zeker gemakkelijk. Je kunt later besluiten (al dan niet collectief) om het meer milieuvriendelijk aan te pakken.

Zoals al gezegd, vergroot je het probleem van ontlasting en hygiëne als je ontlasting met water mengt. Je kunt dit ook uitdrukken in geld. Allereerst zijn er de maatschappelijke productiekosten van de 11.000 a 15.000 liter drinkwater per persoon per jaar in Nederland die we door de WC wegspoelen.

Douche-water in plaats van schoon water gebruiken voor de doorspoeltoilet omzeilt deze productiekosten wel, alleen de rioolverwerking blijft (en de kringlopen worden ook niet gesloten, zie volgend punt). Rioolverwerking is maatschappelijk gezien ook prijzig en milieu-onvriendelijk met meer dan 800.000 kWh jaarlijks stroomverbruik.

Kosten voor waterzuivering en rioolverwerking zijn beide met een composttoilet en helofytenfilter eenvoudigweg niet nodig.

5. Sluiten van kringlopen

Als het sukkeltje van de klas bengelt hier onderaan eigenlijk een heel belangrijk argument om niet je ontlasting via het riool of een IBA -die wordt leeggezogen- te laten afvoeren. We gebruiken namelijk nu voor onze gewassen gas en olie om kunstmest te maken, plus we putten een aantal mijnen leeg voor de fosfor. Beide kunnen niet eeuwen doorgaan. Als we de kringlopen sluiten met eigen uitwerpselen, lossen we deze problemen relatief eenvoudig op. De onovertroffen complete uitleg van dit verhaal is van Kris Dekker.

De hoeveelheid mest van je ontlasting is extreem weinig. Je hebt meer keukenafval dan ontlasting. Als je een tuin hebt, is een composttoilet (en de kennis van 2 jaar compost apart houden en niet gebruiken bij groente aan de grond) handig in plaats van kunstmest. Maar onthoudt: een composttoilet heb je niet puur voor de compost, want het levert heel erg weinig compost.

Behalve kunstmest hebben we ook nog dierlijke mest in Nederland, en wel als mest-overschot. Toch is menselijke mest weldegelijk nuttig, want ook zo veel vee houden is niet nog eeuwen mogelijk. Nederlandse koeien eten namelijk nog altijd grotendeels sojabonen uit de Amazone, waarvoor steeds bossen worden gekapt voor ons koeienvlees en onze melk. De bossen uit de Amazone -voor alleen Nederland momenteel 3.1 miljoen hectare, bijna even groot als Nederland zelf- kunnen niet meer eeuwig worden uitgebreid, dit draagt te veel bij aan de klimaatverandering. Aan dit circus niet willen bijdragen, hoort gelukkig meestal bij tiny houses.

Nadelen

Naar mijn weten heeft een composttoilet geen grote nadelen, behalve dat je periodiek de zak uit de composttoilet in de compostbak moet doen (of de ton omkeren en uitspoelen). Ik doe dat zelf één keer per jaar omdat ik een ton heb van 60 liter, waar enkele centimeters gecomposteerde ontlasting in zit na een jaar (2 personen). Aangezien een composttoilet totaal niet stinkt, zie ik nooit op tegen dat klusje. Ik kan me goed voorstellen dat dit klusje in het begin nog wat onwennig is, maar het is echt in 4 minuten gepiept.

Er zijn vast nog veel meer nadelen van composttoiletten, alleen dat zijn voor zover ik gezien en gehoord heb relatief kleine problemen. Ik heb verhalen gehoord van cursisten over roestende scharniertjes, en van stinkende composttoiletten als de scheiding urine/ontlasting niet goed bevestigd is (vaak bij festival composttoiletten). Toen ik zelf de urinebak monteerde onder de compostbak, schoten in het begin de slangetjes steeds los. Zoals met alles kan er iets misgaan, IBA`s kunnen enorm gaan stinken, en een luchtlek in riolering stinkt enorm. Gelukkig is alles op te lossen.

Kijk ook eens bij onze cursus Zelfvoorzienend Off-grid.