Ecologisch koken

Ecologisch koken

Ecologisch koken is een ondergeschikt kindje in alle ecologische gesprekken. En terecht want een huis verwarmen kost nationaal gezien veruit de meeste energie (alles internationaal meegerekend zijn onze spullen nummer één). Toch krijg ik in de cursus zelfvoorzienend off-grid vaak de vraag hoe je zo energiezuinig en ecologisch mogelijk kunt koken. Vandaar de vraag: hoe kunnen we zo duurzaam mogelijk koken? We gaan kijken naar het kookproces en niet de ingrediënten.

Concept 1: minder lang koken

Je kunt allereerst zorgen dat de opwarm-tijd verkort wordt. Een voorbeeld: ik en mijn vriendin hebben een zoektocht gedaan naar de perfecte zachte eitjes koken (voor ons is dat: eiwit gestold, eigeel niet). We koken eieren en als het aan de kook is zetten we meteen het vuur helemaal uit. De vraag is: hóe lang moeten de eitjes nog in de pan blijven zodat het eiwit gestold is en het eigeel niet? Na jaren testen weet ik dat het afhangt van hoe groot de eitjes zijn, hoe groot en hoe dik de pan is, of je met gas of elektrisch kookt, en hoeveel water je erbij doet. Als het water kookt, kun je bij ons thuis metéén het gas uitzetten en dan 2 minuten 50 seconden later de eitjes laten schrikken. In jouw keuken kan dat dus ook dus ook 2.5 of 3 of 3.5 of 4.5 of 5 minuten zijn. Je hoeft in ieder geval de eitjes helemaal niet te laten doorkoken op half vuur, dat is nergens voor nodig.

Hooimadam

Ons eitjes experiment ietwat professioneler én met isolatie uitgevoerd is de hooimadam. De hooimadam is een moderne handzame variant van de traditionele hooikist, tegenwoordig te koop als een hip geruit mini-dekbed rondom je pan. Nadat de pan op temperatuur is gebracht, zet je de hele pan erin. De totale kooktijd wordt langer (ongeveer 30%), en je bespaart circa 75% van je gasverbruik! Er zijn veel meer verschillende soorten dan de hooimadam, zoals de zelfgemaakte "kookstoof" van Marie José (whatsapp 06-16083616).

De hogedrukpan (of snelkookpan) is ook een manier om de kooktijd omlaag te brengen. Je kunt ook besluiten om altijd maximaal 2 pannen te gebruiken (koken en wokken), echter inschatten in welke volgorde en wanneer je ingrediënten erbij kan doen, heeft mij circa 10 jaar van mijn leven gekost.

Een wat rigoureuzere aanpak is om vooral ongekookt voedsel te eten. Deze lifestyle heeft nogal veel aanpassingen nodig, en is daarom waarschijnlijk niet voor iedereen weggelegd. Ik heb dit gedaan toen ik in mijn bestelbusje / campertje woonde. Ik heb slechts 2 keer de gasfles vervangen in 2 jaar tijd, en dat gas was voor zowel (ééns in de 2 weken warm) koken én in de winter de verwarming.

Concept 2: lokaal verwarmen

Een tweede belangrijk concept is opletten waar en welk oppervlakte wordt verwarmd. Bij voorkeur verwarm je niet alles, en bij voorkeur alleen heel gericht. Een negatief voorbeeld hiervan is een kampvuurtje buiten: de meeste warmte zal vooral alle kanten op gaan en maar gedeeltelijk naar de pan die je er boven hangt. Hieronder zie je de bediening van een elektrische deken die alléén jouw bed verwarmt i.p.v. heel de slaapkamer en zo binnen 20 minuten met extrééém weinig energie (in totaal 45 Wh) een heel warm bed brengt. Dit lukt alleen omdat jouw dekens een prima isolatie zijn.

De elektrische deken bediening (45 Wh op stand 3)

Een ander voorbeeld is een infrarood paneel. Ik ben er geen fan van omdat het energieslurpers zijn en dus zeer ongeschikt als hoofdverwarming. Als je echter bijvoorbeeld niet héél de badkamer wilt verwarmen en alleen waar het paneel hangt genoeg is, dan scheelt een infrarood paneel je het volledig verwarmen van de gehele badkamer.

Infrarood paneel (281 Wh verbruik)

Het kan bij het koken handig zijn om jouw ingrediënten zo dicht mogelijk bij de warmte te plaatsen, het liefst in een geisoleerde ruimte zoals bij de hooimadam. In het kookfornuis hieronder kun je de ringen weghalen om vervolgens de bruine waterketel van mijn oma deels ín het vuur te laten hangen. Je kunt je voorstellen dat dit enorm veel scheelt wat betreft kooktijd!

De onderkant van deze waterpan hangt ín het vuur; de ringen kunnen van het fornuis af

We gaan eens kijken hoe deze twee concepten ons kunnen helpen.

Gas

We moeten (en we gaan) van het gas af -tenminste als we een leefbare planeet willen voor onze kinderen. Kun je misschien genoeg gas opvangen dat vrijkomt bij het compostproces van etensresten? Er zijn diverse commerciële en zelfbouw lowtech oplossingen om biogas op te vangen. Helaas heb je best veel etensresten nodig om voor alleen jouw huishouden te kunnen koken. Ten tweede heb je daar een zeer hoge omgevingstemperatuur voor nodig, dus dit is niet het hele jaar rond geschikt. Heel optimistisch gezegd is het 7 a 8 maanden bruikbaar.

Een kleine biogas demonstratieset van B(energy).

Hoewel gas in het allergrootste kookgemak geeft, is het dus misschien niet de kookbrandstof van de toekomst. Het bedrijf B(energy) verkoopt met name voor Afrika en mondjesmaat voor Europa (misschien binnenkort ook in Nederland dankzij ons/Strohplatz) zeer efficiënt opgezette biogas installaties.

Hout

Koken met hout misschien? Helaas wordt nog steeds wereldwijd meer hout verbrand dan dat er jaarlijks aangroeit, dus incidenteel een kampvuurtje "ja", maar op grote schaal dagelijks hout verbranden voor koken lijkt me geen permanente oplossing. Jaarlijks verdwijnt er wereldwijd een hoeveelheid bos ter grootte van Griekenland, en er gaan jaarlijks 4 miljoen mensen dood aan het binnenhuis koken met hout en kolen. Hout lijkt me alleen geschikt als het ook voor lange termijn gebruikt wordt (zoals skeletbouw en isolatie-materiaal), omdat het dan pas écht CO2 opvang is (en dan nog steeds is een ecosysteem er niet blij mee als bomen verdwijnen).

Zoals ik uitgebreid vertel in mijn cursusdag Zelfvoorzienend Off-grid, is er een ander probleem met hout (en gas). Namelijk: de meeste warmte zit niet in de vlammen maar in de rook! Die warmte verdwijnt dus bij dat kampvuurtje en ook bij ieder regulier gaskookstel gewoon in de lucht en niet in je eten. Alleen rocket mass heaters doen nog iets met warme rook, bijvoorbeeld door deze rook ook door een lemen bank te leiden.

In onderstaande foto zie je mijn zelfbouw rocketstoves met daarop twee Kelly Kettles. De Kelly Kettles zijn hol van binnen, en ín de buitenrand zit het water-reservoir. De rook van deze extreem efficiënte kacheltjes wordt dus gebruikt om het water op te warmen. Zoals je ziet gaan de vlammen er hélemaal doorheen als ik er extra hout in stop. Hoewel dit heel leuk als je aan het camperen bent, is dit qua gebruikersgemak ongeschikt voor dagelijks gebruik.

Zelfbouw rocketstove: bij elkaar opgeteld is er minder dan één blok hout nodig voor 3 dagen lang voor 20 personen koffie thee en warm eten opwarmen.

Zon

Je raadt het al: uiteindelijk komen we toch uit bij de zon. In de zomer is de warmte van de zon rechtstreeks te gebruiken. Dat zie je aan deze kleine zonne-aansteker die in de zomermaanden prima werkt.

Zonne-aansteker

Sowieso, voor koffie en thee kun je van begin mei tot eind september ook een (regulier heatpipe-gebaseerde) zonneboiler-systeem gebruiken. Zie hieronder een plaatje van de delta-regelaar in september. Ik tapte toen rechtstreeks water van 94 graden uit mijn zonneboilersysteem voor thee en koffie. Daar spendeer ik helemaal geen gas of hout voor.

De zonneboiler delta-regelaar half september (afgesteld op maximaal 94 graden).

Om in de zomer te koken met de zon kun je een zonnekoker (solarcooker) gebruiken. Je hebt diverse typen: een gesloten doos, een zonneboiler-buis of een reflectiescherm. Je kunt ze zeker zelf maken.

Ik testte een reflectiescherm-type door de Cookit te kopen; deze is slechts 10 euro, maar doneer svp een veelvoud daarvan want het gaat naar een goed doel. Na het zwart verven van een voor-oorlogs pannetje kon de test beginnen. En waarempel: binnen een uur had ik kokend water (in april)!

Eerst een pannetje zwart verven met een oud restje schoolbordverf.

De Cookit aan het werk. Het zwarte pannetje zit in een plastic zak.

De modernere en duurdere varianten zijn het type zonneboiler-buis. Deze werken met hetzelfde principe als een zonneboiler-systeem: een dikke vacuüm glazen buis. Van binnen wordt het loeiheet. Je ziet hieronder de type Gosun "Fusion", een nieuwe variant die met de zon én elektrisch te gebruiken is. Er kan heel veel eten in, tot wel 3 personen, en wat denk je: na één à anderhalf uur (in augustus) heb je godsgruwelijk lekker eten. In het najaar zal het zeker twee a drie uur duren voordat je eten gaar is. Net als bij het koken met maximaal 2 pannen, werkt het het beste je éérst de koolhydraten er in doet, en pas wat later de rest van de groente.

Er gaat behoorlijk wat eten in de Fusion buis.

Al met al is koken met de zon prima mogelijk, maar ja, als die zon er niet is?

Elektrisch

Bij elektrisch koken denken we als eerste aan inductie. Dat is nogal misleidend, want een ouderwetse elektrische kookplaat verbruikt 1500 Wh, keramisch 1400 Wh en inductie 13000 Wh. Zie je het verschil? Precies: het verschil is minimaal. Laat je dus niet voor de gek houden, inductie kost bakken met energie.

Efficiënt elektrisch koken kan alleen als je het combineert met één van de twee principes waar deze blog mee begon. Om te beginnen straalt een pan op een fornuis alle kanten warmte op, misschien kan dat beter. Kunnen we misschien -net als bij een elektrische deken- de pan ín een verwarmde ruimte zetten?

Dat concept is precies wat gebeurt als je de Fusion elektrisch aansluit. Dat is heel interessant, want de Fusion is zo goed geisoleerd dat je de buis nog gewoon kunt aanraken en vasthouden als het van binnen 90+ graden is. In de praktijk verbruikt dit apparaat elektrisch slechts 120Wh en is in slechts één uur het eten voor 2 a 3 personen hardstikke knettergaar. De Fusion is dan ook met stip winnaar van deze hele blog, want zelf als je in de winter slechts een paar zonnepanelen hebt, dan kun je deze geringe hoeveelheid energie nog wel opwekken (en deze is direct op 12 volt aan te sluiten).

De achterkant van de Fusion buis (waar het eten in ligt).

Er zijn meer varianten van elektrisch koken waarbij het eten ín een geisoleerde ruimte zit. Dit zijn slowcookers, die conceptueel lijken op de rijstkoker en op au-bain-marie apparaten uit de horeca. Een slowcooker met timer heb je tweedehands al voor een paar tientjes. Hieronder zie je een tweedehands Crockpot (het bekendste merk) die op de hoogste stand 220Wh verbruikt en binnen twee uur het eten op tafel zet. Bij de Fusion kon ik alles individueel nog prima proeven, helaas heb ik bij de Crockpot het idee dat alles naar hetzelfde smaakt; het mengt te veel.

De Crockpot kun je gebruiken voor geisoleerd koken.

Er is ook een goedkope 3-pans Dunlop slowcooker op de markt. Naar mijn idee is dit handiger dan de éénpans Crockpot. Je kunt je koolhydraten en vlees op "hoog" (90Wh, 80 graden) zetten, groente op laag (67Wh, 70 graden), en het prutje van gisteren of dingen uit een potje op de warmhoudstand (21Wh). Het stroomverbruik per kookbeurt is een fractie van het verbruik bij inductie. Na minstens 2 uur wachten (dat wel) wordt je beloond met een zeer zeer smaakvolle maaltijd die méér smaak heeft dan als je het regulier opbakt of kookt.

Een volledige maaltijd voor twee personen.

Een andere maaltijd voor 2 personen.

De moraal van dit verhaal? Er gaat qua gebruikersgemak weinig boven gas. Alle andere vormen van koken zijn eigenlijk meer "gedoe" en daarom ook dat ik in Nederland na een week afgestapt was van de Dunlop slowcooker. In Duitsland zal ik de Fusion nog vaak gebruiken....tenminste, als ik de lokroep van het tijdelijke gasstel kan weerstaan....

Kijk ook eens bij onze cursus Zelfvoorzienend Off-grid.